Barbara Engelking-Boni, z wykształcenia psycholog i socjolog, to jedna z głównych postaci tzw. nowej szkoły badań nad Holokaustem w Polsce. Kieruje Centrum Badań nad Zagładą Żydów w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Jest córką Ryszarda Engelkinga, fizyka, oraz żoną byłego polityka i ministra w rządzie Donalda Tuska – Michała Boniego, byłego członka Unii Wolności i Platformy Obywatelskiej, a także eurodeputowanego. Uznawana przez środowiska lewicowo-liberalne za autorytet naukowy, jednocześnie regularnie budzi kontrowersje z powodu wypowiedzi, które dla wielu Polaków brzmią jako oskarżenia zbiorowe lub próby narzucania winy metafizycznej całemu narodowi.
Najgłośniejsza z jej wypowiedzi padła w programie „Kropka nad i” w TVN24, 9-II-2011r., gdzie powiedziała:
– „Żydzi nie byli ludźmi w oczach tych, którzy ich łapali, więzili, wiązali im ręce i zawozili na posterunek. To jest problem, ten brak szacunku i ta pogarda, która ich otaczała, osamotnienie. Myślę, że to było zderzenie się dwóch zupełnie różnych płaszczyzn. Ta śmierć żydowska wynikała z całkowitej niemożności porozumienia. Dla Polaków to była po prostu kwestia biologiczna, naturalna – śmierć jak śmierć, a dla Żydów to była tragedia, to było dramatyczne doświadczenie, to była metafizyka, to było spotkanie z najwyższym, czy nie wiem, w jaki sposób oni przeżywali tą śmierć.”
W tym samym wystąpieniu dodała:
– „Ponosimy winę metafizyczną za to, co się na naszej ziemi działo. Za to, że niektórzy Polacy wydawali i mordowali okrutnie Żydów.”
Wypowiedzi te zostały jednoznacznie uznane przez wielu historyków i publicystów za głęboko niesprawiedliwe i oderwane od realiów okupacyjnych. Obciążanie całego narodu winą metafizyczną wpisuje się w nurt odpowiedzialności zbiorowej, który jest sprzeczny z zasadą indywidualnej odpowiedzialności – zarówno etycznej, jak i prawnej.
Fakty, które przemilczano
Wbrew tonowi wypowiedzi Engelking-Boni, to właśnie Polacy w ogromnej liczbie pomagali Żydom mimo groźby śmierci. Według danych Instytutu Yad Vashem, 6820 Polaków zostało uhonorowanych tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata – to najwięcej spośród wszystkich narodów. W rzeczywistości liczba ratujących była zapewne znacznie wyższa, lecz nie wszyscy doczekali świadectwa.
Równocześnie historycy wskazują, że istniały żydowskie formacje kolaboracyjne, jak np. Jüdischer Ordnungsdienst – Żydowska Służba Porządkowa działająca w gettach. Funkcjonariusze tej formacji – rekrutowani spośród Żydów – współpracowali z Niemcami w zakresie egzekwowania zarządzeń, tworzenia list deportacyjnych, a niekiedy nawet bezpośredniego udziału w łapankach. Najgłośniejszym przypadkiem była działalność Adama Czerniakowa, przewodniczącego warszawskiej Rady Żydowskiej, który popełnił samobójstwo, nie mogąc znieść moralnej presji współpracy.
Warto dodać, że wielokrotnie to żydowskie elity w gettach wzywały do zachowania porządku według niemieckich wytycznych, z nadzieją, że unikną eksterminacji. Te decyzje – dramatyczne i tragiczne – również należą do pełnego obrazu Holokaustu.
Podsumowanie
Wypowiedź Barbary Engelking-Boni przedstawia rzeczywistość wojenną z punktu widzenia całkowicie jednostronnego, w którym Polacy zostają sprowadzeni do roli biologicznie znieczulonych obserwatorów. Tego rodzaju narracja jest nie tylko niezgodna z faktami, ale stanowi krzywdzące uproszczenie i zamazanie moralnego wysiłku tysięcy Polaków, którzy płacili najwyższą cenę za ratowanie bliźnich.
Metaphysics and contempt – on the death of Jews and Poles according to Barbara Engelking-Boni
Barbara Engelking-Boni was born in 1962 in Warsaw. She is a professor of social sciences, sociologist and psychologist, specializing in Holocaust studies. Since 2003, she has headed the Center for Holocaust Research at the Institute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Sciences. She is the daughter of physicist Ryszard Engelking and the wife of Michał Boni, a former minister in Donald Tusk’s government, a former member of the Freedom Union and Civic Platform, and a former MEP.
Her public statements often provoke controversy, particularly in the context of Polish responsibility for the fate of Jews during World War II. Her most widely discussed statement was made on February 9, 2011, on the TVN24 program “Kropka nad i”:
– “Jews were not seen as human beings by those who caught them, imprisoned them, tied their hands and took them to the police station. That is the problem, the lack of respect and contempt that surrounded them, the loneliness. I think it was a clash of two completely different dimensions. This Jewish death resulted from a total impossibility of communication. For Poles, it was simply a biological matter, natural – death like any other, and for Jews it was a tragedy, a dramatic experience, metaphysics, a meeting with the supreme being, or I don’t know how they experienced that death.”
In the same broadcast, Engelking-Boni also stated:
– “We bear a metaphysical guilt for what happened on our land. For the fact that some Poles denounced and cruelly murdered Jews.”
These statements have been regarded by many commentators as an attempt to impose collective guilt on the entire Polish nation, while omitting the full historical context. Historians point out that Engelking’s words are not only one-sided but also an affront to the memory of thousands of Poles who risked their lives to save Jews.
According to Yad Vashem, 6,820 Poles have been awarded the title of “Righteous Among the Nations” – the highest number of any nation. In reality, the number of rescuers was much higher, but many cases remain undocumented.
It is also necessary to recall that there were organized structures of Jewish collaboration with the German occupiers. Most notably, the Jewish Ghetto Police (Jüdischer Ordnungsdienst) operated under the supervision of the Judenräte and cooperated with the Gestapo in carrying out deportations to extermination camps. Their role was particularly visible in the ghettos of Warsaw, Łódź, and Białystok.
Although the tragedy of the Holocaust affected all peoples, attempts to equate Nazi collaboration with an alleged “biological indifference” of Poles to death are unjustified and historically inaccurate. Not only did Poles suffer under the brutality of German occupation, but they also – at great personal risk – offered help to persecuted Jews. Exemplary cases include the Ulma, Baranek, and Kowalski families, and thousands of others.
