Dwa średniowieczne pergaminy wróciły do Płocka po latach nieobecności. Podczas spotkania w Kurii Diecezjalnej 1 XII 2025 r. o 1.00 po poł. metropolita warszawski abp Adrian Galbas przekazał je bp. Szymonowi Stułkowskiemu. Dokumenty, dotąd przechowywane w Warszawie jako depozyt, odzyskały swoje pierwotne miejsce w związku z jubileuszem 950-lecia diecezji.
Abp Galbas, odnosząc się do ich wieloletniej wędrówki, powiedział, że Archidiecezja Warszawska udzieliła pergaminom schronienia, ale miało ono charakter czasowy i nadszedł moment powrotu do domu. Bp Stułkowski podkreślił znaczenie decyzji metropolity, wskazując na bezcenną wartość dokumentów dla dziejów diecezji. Dr Anna Salina z Instytutu Historii PAN omówiła znaczenie przekazywanych materiałów, po czym odczytano ich treść i podpisano dokumentację zwrotu.
Historia odzyskania pergaminów sięga 2006 r. Niemiecki pasjonat historii z Grünstadt rozpoznał ich płockie pochodzenie i doprowadził do zwrotu. Trafiły do kard. Józefa Glempa, który polecił umieścić je w Archiwum Archidiecezjalnym Warszawskim. Analiza potwierdziła, że przed wojną stanowiły część zbiorów płockiego archiwum, co umożliwiło ich obecny powrót.
Rzecznik diecezji, Ilona Krawczyk-Krajczyńska, wyjaśniła, że pergamin z 1289 r. zawiera wyrok kończący spór między biskupami płockim i chełmińskim o jurysdykcję na ziemi chełmińskiej. Drugi dokument, z 1347 r., ma charakter zbliżony do aktu notarialnego i dotyczy zwrotu oraz dzierżawy dóbr biskupstwa płockiego w porozumieniu z książętami mazowieckimi.
Po latach przechowywania poza Mazowszem oba pergaminy ponownie zasilają zasób Archiwum Diecezjalnego. Dyrektor placówki ks. dr Bartosz Leszkiewicz zaznaczył, że ich wartość ma wymiar nie tylko naukowy, lecz także tożsamościowy, ponieważ stanowią integralną część dziedzictwa diecezji. W uroczystości uczestniczyli m.in. bp Arkadiusz Okroj z Torunia, gdzie w 1289 r. spisano jeden z pergaminów, biskup pomocniczy diecezji płockiej Mirosław Milewski oraz biskup senior Piotr Libera.
***
(Archiwum Archidiecezjalne w Warszawie) DP 1 > (Archiwum Diecezjalne w Płocku) ADPl CD 41a
In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis. Amen.
Petrus, decanus Lanciciensis, iudex a Sede Apostolica delegatus ad perpetuam rei memoriam.
Lites, quæ prodigæ sumptuum, liberales laborum, parcæ modestiæ et ignaræ quietis esse noscuntur, ab his præcipue sunt vitandæ, qui in prælationis officio constituti quasi pennæ columbæ deargentatæ sibi et subditis splendere debent pacifici, “sedente in pulchritudine pacis, tabernaculo fiduciæ et requie opulenta”.
Sane dum inter venerabiles patres, dominum Thomam, Plocensem episcopum ex una et dominum Wernerum, Culmensem episcopum ex parte altera super iuribus episcopalibus terræ Culmensis, antiqua dissensionis materia innovato strepitu suscitata fuisset, ex commisione apostolica coram nobis iidem partes volentes caritatis et dilectionis funiculo colligari, mediantibus venerabili patre, domino Wislao, Wladislaviensi episcopo et fratre Meynkone de Quernvorde, magistro terræ Prussiæ, inter se concordiam seu compositionem amicabilem inierunt, quod videlicet præfatus Plocensis episcopus pro se et suis successoribus de consensu sui capituli legitimo cessit et renuntiavit omni iuri episcopali et omni actioni, si quod vel si qua sibi vel suo capitulo in terra Culmensi predicta forsitan competebat, promittens bona fide omnia instrumenta, privilegia seu rescripta ad præsentem causam quocunque modo spectantia infra instans Purificationis festum ad manus prediciti magistri terræ Prussiæ modis omnibus assignare, nihil iuris temporalis vel spiritualis in eadem terra Culmensi sibi seu suis successoribus reservato. Dictus autem Culmensis episcopus in condigne recompensationis præmium amicabilis et liberæ cessionis memorato Plocensi episcopo et Ecclesiæ suæ villam, quæ Orsechow vulgariter nuncupatur, cum omnibus suis limitibus et pertinentiis ad eandem dedit, tradidit et assignavit, pleno consensu sui capituli accedente, nihil sibi vel suis successoribus temporalis iurisdictionis in eadem villa retento. Adicens mensuras episcopales præfatæ Plocensi Ecclesiæ de gratia speciali, promittens etiam bona fide, quod in prædicta villa Orsechow sibi et Ecclesiæ suæ cum iure patronatus triginta marcarum redditus assignavit. Dedit etiam et tradidit dictus Culemnsis episcopus episcopo Plocensi et Ecclesiæ suæ in terra Lubaviæ trecentos mansos diœcesi Plocensi contiguos et extra borram positos, ubi sibi videbitur expedire, quos Plocensis Ecclesia tam in spirituali, quam in temporali iure cum pleno dominio et honore perpetuo possidebit. Si vero situm loci talem contigerit reperiri, quod per mensuræ funiculum borra non poterit evitari, dominus Plocensis episcopus quadraginta mansos in borra acceptare tenebitur et non plures. Insuper dictus Culmensis episcopus tam de præfata villa Orsecho, quam de trecentis mansis prædictis, cavit et teneri vult de evictione omnimoda cum effectu. At si per quemcunque de prædictis vel aliquo prædictorum suscitari contingeret quæstionem et magister terræ Prussiæ, qui huic ordinationi interfuit cum suis fratribus militibus crucis Christi, promisit sæpe prædictum Plocensem episcopum manutenere, defendere tamquam suum in omnibus supradictis. Hanc autem concordiam seu compositionem amicabilem tenere et in perpetuum firmiter observare sub pœna mille marcarum puri argenti partes pro se et suis successoribus per sollemnam stipulationem paciscentes ad invicem promiserunt. Quam pœnam pars compositionem observans a parte non servante petere et exigere valet cum effectu, quoties eadem concordia seu compositio in toto vel in aliqua sui parte fuerit violata, compositione nihilominus in suo robore permanente. Et ne versuta fraudis subtilitas calumniæ scrupulum ingerat in futuro quominus eadem compositio validum perpetuumque robur obtineat, vel pœna prædicta exigi seu exacta valeat retineri: renuntiaverunt voluntarie dictæ partes exceptioni doli et metus, actioni in factum, condicioni indebiti et sine causa, beneficio restitutionis in integrum, privilegio fori, litteris et indulgentiis apostolicis impetratis vel etiam impetrandis, contradictioni litterarum apostolicarum, conveniendi in iudices et in loca, constitutioni de duabus dictis editæ in concilio generali, oblationi libelli, appelationis remedio et in omnibus aliis iuris auxiliis et cautelis, per quæ prædicta vel aliquod prædictorum possent in posterum impediri, renunciantes specialiter iuri, quod generalem renuntiationem innuit non valere.
Ad maiorem autem evidentiam omnium prædictorum præsentem paginam conscribi procuravimus et nostro, et venerabilium patrum Wladislaviensis episcopi et dicti Thomæ, Plocensis episcopi et sui capituli, necnon domini Werneri, episcopi Culmensis Ecclesiæ et sui capituli ac fratris Meynkone, supradicti magistri Prussiæ sigillis fecimus communiri. Testium autem, qui huic compositioni interfuerunt hæc sunt nomina. Ex parte Plocensis episcopi: dominus Johannes, decanus, Gosteko, archidiaconus, Bartholomæus, custos, Nicolaus, scholasticus, Jacobus, subcustos, Nicolaus, canonicus Plocensis Ecclesiæ. Ex parte vero domini Werneri, Culmensis episcopi: frater Heinricus, præpositus, frater Johannes, custos, frater Heinricus, cantor, frater Conradus de Elbingo, frater Heinricus de Munsterberk et frater Nicolaus, canonici Culmensis Ecclesiæ. Item frater Christianus, præpositus Insulæ Sanctæ Mariæ. Item frater Ludegerus, prior fratrum prædicatorm, frater Johannes, lector domus eiusdem. Item gardianus fratrum minorum, frater Ginso et suus socius Wezelo. Item frater Conradus Stango, provincialis terræ Culmensis et frater Heinricus de Überlinge, commendator Thorunensis. Item milites: dominus Arnoldus de Waldow, dominus Bartholomæus de Ruthenberk, dominus Heinricus de Czegenberk et quamplures alii fidedigni.
Actum in Thorun, anno Domini MCCLXXXIX, octavo idus decembris, videlicet in die beati Nicolai.
W imię świętej i nierozdzielnej Trójcy. Amen.
Piotr, dziekan łęczycki, sędzia delegowany przez Stolicę Apostolską na wieczną rzeczy pamiątkę.
Spory, o których wiadomo, że marnotrawią dochody, trwonią wysiłki, urągają przyzwoitości i nie znają spocznienia, szczególnie powinny być unikane przez tych, którzy, ustanowieni na urzędzie przełożonego, sobie i podwładnym muszą zaprowadzaniem pokoju jaśnieć jak posrebrzane pióra gołębicy, “zamieszkując w piękności pokoju, w przybytkach dufności i w odpocznieniu bogatym”.
Zaiste zatem, gdy między czcigodnymi ojcami biskupem Tomaszem, biskupem płockim z jednej, a biskupem Wernerem, biskupem chełmińskim z drugiej strony z nowym poszumem powróciła była dawna materia sporu o prawa biskupie nad ziemią chełmińską, z poruczenia apostolskiego przed nami też strony, chcąc złączyć się węzłem miłości i życzliwości, przez pośrednictwo czcigodnego ojca biskupa Wisława, biskupa włocławskiego i brata Meinharda z Kwerfurtu, mistrza krajowego Prus, przyjacielską zgodę i ugodę zawarły.
Mianowicie: rzeczony biskup płocki za siebie i za swoich następców za zgodą swej kapituły prawomocnie odstąpił od wszelkich praw i wszystkich czynności biskupich i zrzekł się ich, o ile cokolwiek lub jakkolwiek jemu bądź jego kapitule we wspomnianej ziemi chełmińskiej mogło przysługiwać. Obiecał w dobrej wierze i wszelkimi środkami oddać w ręce wspomnianego mistrza krajowego Prus wszystkie przedmioty, przywileje i reskrypty jakkolwiek związane z obecną sprawą przed najbliższym świętem Oczyszczenia, z praw doczesnych i duchowych niczego sobie i swoim następcom w tejże ziemi chełmińskiej nie zostawiając.
Wymieniony zaś biskup chełmiński w ramach słusznej odpłaty rekompensującej tę przyjacielską i dobrowolną cesję wspomnianemu biskupowi płockiemu i jego Kościołowi dał, przekazał i oddał wieś, zwaną wśród ludu „Orzechowo” ze wszystkimi jej miedzami i przyległościami, za pełną zgodą swojej kapituły, z doczesnej jurysdykcji niczego sobie i swoim następcom w tejże wsi nie zatrzymując, a w wyjątkowej życzliwości dodając rzeczonemu Kościołowi płockiemu daniny biskupie i przysięgając przy tym w dobrej wierze, że we wspomnianej wsi Orzechowo przychód z prawa patronatu dla siebie i swojego Kościoła oszacował na trzydzieści grzywien.
Dał też i przekazał wymieniony biskup chełmiński biskupowi płockiemu i jego Kościołowi w ziemi lubawskiej trzysta łanów, przylegających do diecezji płockiej i położonych poza borami, gdzie będzie mu odpowiadać. Kościół płocki będzie je posiadał na wieczność w pełnej władzy i suwerenności, tak w prawie doczesnym, jak duchowym. Jeżeli zaś zdarzyłoby się, że zostałaby wskazana taka lokalizacja miejsca, przy której przez rozkład miar nie dało by się uniknąć borów, niech ksiądz biskup płocki zechce przyjąć czterdzieści łanów w borach, lecz nie więcej. Wyżej wymieniony biskup chełmiński wyrzeka się i zamierza powstrzymać od jakiegokolwiek skutecznego dochodzenia swoich praw tak co do rzeczonej wsi Orzechowo, jak co do wspomnianych trzystu łanów.
A jeśliby zdarzyło się, że przez kogokolwiek zostałaby podniesiona wątpliwość co do wspomnianych spraw lub czegoś z nich, to mistrz krajowy Prus, który towarzyszył tym decyzjom, obiecał ze swymi braćmi krzyżakami stale wspierać i bronić wspomnianego biskupa płockiego jak swego we wszystkim, o czym powiedziano.
Układające się zatem strony za siebie i za swoich następców poprzez solenne przyrzeczenie obiecały utrzymywać i na zawsze mocno przestrzegać tej przyjacielskiej zgody i ugody pod karą tysiąca grzywien czystego srebra. Kary tej ma prawo skutecznie żądać i egzekwować strona przestrzegająca od nieprzestrzegającej, ilekroć zgoda i ugoda w całości lub jakiejś części zostałaby naruszona. Ugoda jednakże pozostaje w mocy.
Aby zaś przewrotna przebiegłość fałszu nie skłoniła w przyszłości do najmniejszego oszczerstwa i aby ta ugoda osiągnęła pełną i wieczystą moc, jak również aby wspomniana kara mogła być egzekwowana, a po egzekucji zachowywana, z własnej woli wyrzekły się wymienione strony środków podstępu i strachu, działania przez fakty dokonane, żądań nienależnych i bez przyczyny, korzyści przywrócenia do stanu pierwotnego, przywileju immunitetu, listów i indultów apostolskich uproszonych lub mających upraszać, sprzeciwów wobec listów apostolskich, dotyczących sędziów i miejsc, postanowień o obu wymienionych stronach wydawanych na synodach generalnych, składania petycji, apelacji, środków zapobiegawczych co do wszelkich praw wsparcia i rękojmi, przez które wspomniane sprawy lub coś z nich mogłoby w przyszłości się nie zrealizować. A specjalnie wyrzekły się prawa, które dopuszcza, żeby ogólne wyrzeczenie nie było ważne.
Dla większej pewności wszystkiego, co przekazano, poleciliśmy spisać ten oto dokument i zabezpieczyliśmy go pieczęciami tak naszą, jak czcigodnych ojców: biskupa włocławskiego i wymienionego Tomasza, biskupa płockiego i jego kapituły, jak również biskupa Wernera, biskupa Kościoła chełmińskiego i jego kapituły oraz brata Meinharda, wzmiankowanego mistrza krajowego Prus.
Oto zaś są imiona świadków, którzy towarzyszyli tej ugodzie. Ze strony biskupa płockiego: ksiądz Jan, dziekan; Gosteko, archidiakon; Bartłomiej, kustosz; Mikołaj, scholastyk; Jakub, wicekustosz; Mikołaj, kanonik Kościoła płockiego. Natomiast ze strony biskupa Wernera, biskupa chełmińskiego: brat Henryk, prepozyt; brat Jan kustosz; brat Henryk, kantor; brat Konrad z Elbląga, brat Henryk z Munsterberk i brat Mikołaj, kanonicy Kościoła chełmińskiego. Również brat Chrystian, prepozyt Kwidzyna. Również brat Ludeger, przeor braci kaznodziejów i brat Jan, lektor ich domu. Również gwardian braci mniejszych, brat Ginso i jego towarzysz Wezelo. Również brat Konrad Stange, komtur-prowincjał ziemi chełmińskiej i brat Henryk z Überlingen, komtur toruński. Również rycerze: pan Arnold ze Wałdowa, pan Bartłomiej z Ruthenberk, pan Henryk z Cymbarka i liczni inni, godni wiary.
Działo się w Toruniu, roku Pańskiego 1289, w ósmy dzień przed idami grudniowymi, to jest w dniu świętego Mikołaja.
(Archiwum Archidiecezjalne w Warszawie) DP 2 > (Archiwum Diecezjalne w Płocku) ADPl CD 56a
In nomine Domini. Amen.
Notum sit universis, ad quorum noticiam pervenerit presens scriptum, quod cum magnifici principes et domini Semouitus et Kazimirus, Dei gratias duces Mazoviæ et domini Czirsenses nobis Clementi, Dei gratia Plocensis Ecclesiæ episcopo quattuor villas infrascriptas, videlicet Wiskowo cum ecclesia et Budzissouicze iuxta fluvium Bug et Kamon prope Wyslam sitas, necnon Thargowe prope Kamon sitam, quas pater ipsorum, bene memorie dominus dux Troydenus et ipsi post decessum eiusdem aliquo tempore tenuerunt ipsorum usibus applicando nobis et Ecclesiæ nostræ Plocensi cum alias ipsas eadem Ecclesia possederit ab eo tempore cuius in contrarium memoria non extitit, restituerunt et restituissent, prout in ipsorum litteris patentibus inde confectis plenius continetur, per nos et dictam nostram Ecclesiam perpetuo possidendas.
Nos grata vicisstudine prædictis cupientes principibus complacere ipsis omnia damna et debita nobis et nostræ Ecclesiæ iam dicte et predecessoribus nostris per patrem ipsorum et ipsos illata usque modo relaxavimus et presentibus relaxamus, absolventes ipsos ab eisdem nullamque occasionem seu materiam nobis et nostris successoribus episcopis Plocensibus repetendi eadem damna et debita a præfatis dominis ducibus in posterum reliquentes hoc adiecto, quod ad instantem petitionem predictorum ducum villam nostram predictam Wyscowo eisdem dominis ducibus ad octo annos tantum ab hinc proximos concessimus per ipsos tenendam et possidendam, quibus siquidem octo annis elapsis eandem villam Wiscowo locatam et informatam sine qualibet contradictione nobis vel nostris successoribus Plocensis Ecclesiæ episcopis reddere promiserunt.
In cuius rei testimonium presentibus sigilla nostrum et capituli nostri Plocensis sunt appensa.
Datum in Cziruensco XIIIIo kalendas mensis Aprilis anno Domini millesimo CoCoCo XLo septimo. Præsentibus fratre Floriano abbate Cziruenensi Ordinis sancti Augustini, Johanne decano Plocensi et cancellario Mazoviensi, Jaczeone scholastico, Nicolao custode, Vylhelmo officiali, Czcziborio, Nicolao Bicone et Martino, canonicis Plocensibus et allis quamplurimis fidedignis.
W imię Pańskie. Amen.
Niech będzie wiadome wszystkim, do których dotarłoby niniejsze pismo, że ich wysokości książęta i panowie Siemowit i Kazimierz, z Bożej łaski książęta Mazowsza i panowie Czerska nam, Klemensowi, z Bożej łaski biskupowi Kościoła płockiego i naszemu Kościołowi zwrócili i oddali na wieczne posiadanie przez nas i wymieniony Kościół cztery, niżej wskazane wioski jak to pełniej wyłożono w ich własnym liście. Wioski te to: Wyszków z kościołem, Budziszowice nad rzeką Bug, Kamion koło Wisły oraz Targowe koło Kamionu. Wsie te ojciec ich, świętej pamięci, książę pan Trojden, a po jego zgonie i oni sami przez czas jakiś zatrzymywali dla własnych korzyści, chociaż tenże Kościół posiadał je od takiego czasu, że pamięć niczego innego nie przechowała.
My, kierując się wobec wspomnianych książąt wzajemną wdzięcznością i pragnąc być im życzliwymi, wszelkie szkody i należności wobec nas i wymienionego naszego Kościoła, i naszych poprzedników przez ich ojca i nich samych zaciągnięte wybaczyliśmy i obecnie wybaczamy, zwalniając z nich i nie zostawiając sobie i naszym następcom, biskupom płockim żadnego pretekstu ani podstaw do powoływania się w przyszłości na te szkody i należności, to dodawszy, że na usilną ich prośbę, wymienioną naszą wieś Wyszków tymże panom książętom na osiem najbliższych lat dzierżawimy, aby ją utrzymywali i posiadali, a po upływie ośmiu lat zobowiązali się zwrócić nam lub naszym następcom, biskupom Kościoła płockiego.
Na świadectwo tego załączone zostały pieczęcie nasza i naszej kapituły płockiej.
Dan w Czerwińsku, w 14 dniu przed kalendami kwietniowymi roku Pańskiego 1347. W obecności brata Floriana, opata czerwińskiego zakonu świętego Augustyna, Jana, dziekana płockiego i kanclerza Mazowsza, Janczeona, scholastyka, Mikołaja, kustosza, Wilhelma, oficjała, Czcibora, Mikołaja Byka i Marcina, kanoników płockich i innych licznych i wiarygodnych.
Return of the parchments
Two medieval parchments have returned to Płock after years of absence. During a meeting at the Diocesan Curia on December 1, 2025, at 1:00 p.m., the Metropolitan of Warsaw, Archbishop Adrian Galbas, handed them over to Bishop Szymon Stułkowski. The documents, kept in Warsaw as a deposit, regained their original place in connection with the 950th anniversary of the diocese.
Archbishop Galbas, referring to their long journey, said that the Archdiocese of Warsaw had given the parchments shelter, but it was only temporary, and the moment had come for them to return home. Bishop Stułkowski emphasized the significance of the metropolitan’s decision, pointing to the priceless value of the documents for the history of the diocese. Dr. Anna Salina of the Institute of History of the Polish Academy of Sciences discussed the importance of the materials, after which their contents were read and the return documentation was signed.
The recovery of the parchments dates back to 2006. A German history enthusiast from Grünstadt recognized their origin and ensured their return. They were delivered to Cardinal Józef Glemp, who ordered them to be placed in the Archdiocesan Archive in Warsaw. Analysis confirmed that before the war they had been part of the Płock archive’s collection, which made their present return possible.
The diocesan spokeswoman, Ilona Krawczyk-Krajczyńska, explained that the parchment from 1289 contains a ruling ending the dispute between the bishops of Płock and Chełmno regarding jurisdiction over the Chełmno region. The second document, dated 1347, resembles a notarial act and concerns the return and lease of properties belonging to the Płock bishopric, in agreement with the Mazovian princes.
After years of storage outside Mazovia, both parchments once again enrich the collection of the Diocesan Archive. The director of the institution, Rev. Dr. Bartosz Leszkiewicz, noted that their value is not only scholarly but also tied to identity, as they are an integral part of the diocese’s heritage. The ceremony was attended by, among others, Bishop Arkadiusz Okroj from Toruń, where one of the parchments was written in 1289, Auxiliary Bishop of Płock Mirosław Milewski, and Senior Bishop Piotr Libera.
