Po agresji Związku Sowieckiego na Polskę 17 września 1939 r. rozpoczęła się jedna z najbardziej dramatycznych kart polskiej historii – masowe deportacje obywateli II Rzeczypospolitej w głąb ZSRR. Zesłano ich do łagrów, kołchozów i kolonii pracy na Syberii, w Kazachstanie, Uzbekistanie i innych republikach azjatyckich. Dorośli, dzieci, starcy, kobiety w ciąży i niemowlęta – wszyscy traktowani byli jak element wrogi. Wielu zginęło, lecz część zdołała ocaleć i wydostać się z sowieckiej niewoli wraz z formującą się Armią gen. Władysława Andersa. Ich nazwiska można dziś znaleźć w publicznej bazie danych na portalu Genealogia Polska (genpol.us).
Wywózki – bez sądu, bez winy
W ramach czterech wielkich fal deportacyjnych w latach 1940–1941 zesłano setki tysięcy Polaków. Pierwszy transport – w lutym 1940 r. – objął głównie osadników wojskowych z Kresów Wschodnich. Kolejne – w kwietniu, czerwcu i maju – uderzały w inteligencję, urzędników, leśników, nauczycieli, duchowieństwo, dzieci. Nie było litości. Ludzie budzeni nocą, z kilkunastominutowym czasem na spakowanie, trafiali do bydlęcych wagonów. W zimie – w trzaskające mrozy. Latem – bez wody, w duchocie. Wywózki kierowano na Syberię, do Kazachstanu, na północ Rosji.
Dzieci bez dzieciństwa
Szczególnie tragiczną grupą byli najmłodsi. Dzieci trafiały do łagrów razem z rodzinami, do sierocińców NKWD, a niektóre, osierocone w drodze, do przytułków lub pozostawały bez opieki. Głód, tyfus, robactwo i zimno zbierały żniwo. W wielu obozach śmiertelność dzieci wynosiła kilkadziesiąt procent. Mimo to niektóre z nich dotrwały do „amnestii” i wydostały się z Armią Andersa.
Szacuje się, że spośród około 120 tysięcy osób, które opuściły ZSRR w ramach ewakuacji z Armią Andersa w 1942 r., aż jedną trzecią stanowiły dzieci i młodzież. Po opuszczeniu Persji (Iranu) kierowano je do obozów przejściowych: w Indiach, Palestynie, Afryce Wschodniej (Uganda, Kenia), Meksyku, Nowej Zelandii. W 1943 r. część trafiła do sierocińców w Afryce, gdzie przez lata uczono ich języka, wiary i pamięci o Polsce. Wielu z nich już nigdy nie wróciło do ojczyzny. Zostali na emigracji – jako Polacy bez ziemi, ale z imieniem i historią.
Armia Andersa – droga przez Persję
Po układzie Sikorski–Majski i tzw. „amnestii” z sierpnia 1941 r. rozpoczęło się formowanie Armii Polskiej w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Wokół punktów mobilizacyjnych gromadziły się dziesiątki tysięcy wycieńczonych Polaków – głównie mężczyzn zdolnych do służby, ale również kobiet, dzieci, osób starszych. Brak żywności, medykamentów, ubrania – to wszystko potęgowało dramat.
W 1942 r. rozpoczęto ewakuację. Dwie fale przerzutu przez Morze Kaspijskie do Iranu ocaliły tysiące istnień. Dla dzieci była to przeprawa życia – niosły w sobie wspomnienie śmierci rodziców, nocnych deportacji, głodu i chłodu. Ale też nadzieję – że są już po drugiej stronie nieludzkiej ziemi.
Ślady i nazwiska
Dziś jedną z najcenniejszych baz danych o tych osobach stanowi portal Genealogia Polska (genpol.us). Znajdują się tam nazwiska tysięcy Polaków deportowanych do ZSRR, a potem ewakuowanych z Armią Andersa. W bazie znajdziemy m.in. daty urodzenia, miejsca zesłania, przydziały wojskowe, trasę ewakuacji i dalsze miejsca pobytu. To bezcenne źródło dla rodzin, które poszukują informacji o losach swoich przodków.
Children of Siberia and the wandering soldiers: from Soviet hell to freedom with Anders’ Army
After the Soviet invasion of Poland on September 17, 1939, one of the most tragic chapters of Polish history began – the mass deportation of citizens of the Second Polish Republic deep into the USSR. They were sent to gulags, kolkhozes, and labor colonies in Siberia, Kazakhstan, Uzbekistan, and other distant republics. Adults, children, the elderly, pregnant women, and infants – all were treated as enemies of the people. Many died. But some survived and managed to escape Soviet captivity through the formation of General Władysław Anders’ Polish Army. Their names can now be found in the public database at Free Genealogy (genpol.us).
Deportations – no trial, no guilt
Between 1940 and 1941, during four mass deportation waves, hundreds of thousands of Poles were forcibly relocated. The first wave, in February 1940, targeted mainly military settlers from the Eastern Borderlands. Later waves struck civil servants, foresters, teachers, clergy, and children. Families were woken at night and given minutes to pack. They were loaded into cattle cars in harsh winters and scorching summers, with no water, no sanitation, no hope.
Children without a childhood
Among the most tragic victims were the youngest. Deported with families, placed in NKVD orphanages, or abandoned, many perished from starvation, typhus, or cold. In some camps, child mortality reached catastrophic levels. Yet some children survived – and joined Anders’ Army evacuation.
It is estimated that of the 120,000 people who left the USSR with Anders’ Army in 1942, about one-third were children and youth. From Persia (Iran), they were sent to temporary refugee camps: in India, Palestine, East Africa (Uganda, Kenya), Mexico, and New Zealand. In 1943, some settled in African orphanages where they were taught language, faith, and the memory of their lost homeland. Many never returned. They remained abroad – Polish in soul, though without a country.
Anders’ Army – the road through Persia
After the Sikorski–Majski agreement and the so-called „amnesty” of August 1941, General Anders began forming a Polish Army in the USSR. Around recruitment points, tens of thousands of exhausted Poles gathered – men for military service, but also women, children, and the elderly. Food, medicine, and clothing were scarce. Death was a daily companion.
In 1942, evacuation began. Two waves of transport across the Caspian Sea to Iran saved thousands. For children, it was the passage of a lifetime – bearing memories of deportation, hunger, and fear, but now a flicker of hope. They had crossed beyond the „inhuman land.”
Records and names
Today, one of the most valuable sources about these individuals is the Free Genealogy (genpol.us) portal. It contains the names of thousands of Poles deported to the USSR and later evacuated with Anders’ Army. The database includes birth dates, deportation locations, military assignments, evacuation routes, and later settlements. It is a vital tool for families seeking to trace the fate of their loved ones.
